«Αλχημεία στο Βυζάντιο: Εξερευνώντας μια συναρπαστική “τέχνη”» στο Μουσείο Κανελλοπούλου

Το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου Harvard, το Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου διοργανώνουν εργαστήριο με θέμα: «Αλχημεία στο Βυζάντιο: Εξερευνώντας μια συναρπαστική “τέχνη”».

Σε αυτό το εργαστήριο θα εμβαθύνουμε στον συναρπαστικό κόσμο της βυζαντινής αλχημείας, ένα μέχρι πρότινος ανεξερεύνητο σε βάθος πεδίο, το οποίο πρόσφατα άρχισε να προσελκύει το ενδιαφέρον των ερευνητών. Παρά την αυξανόμενη προσοχή, πάντως, η αλχημεία στο Βυζάντιο παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη στο ευρύ κοινό.

Η βυζαντινή αλχημεία βασίζεται στην ελληνο-αιγυπτιακή αλχημική παράδοση, την οποία συστηματοποιεί και επεκτείνει σημαντικά. Με την πάροδο του χρόνου, αλληλεπιδρά με την ισλαμική αλλά και τη μεσαιωνική λατινική αλχημεία. Είναι αξιοσημείωτο ότι σημαντικές εκφάνσεις αυτής της τέχνης – όπως η θεώρησή της ως «θείο δώρο» και η εφαρμογή μαθηματικών αρχών σε αλχημικές διεργασίες – αναδύθηκαν πρώτα στο βυζαντινό πλαίσιο, πριν να εμφανιστούν σε άλλες παραδόσεις.

Ακαδημαϊκός συντονισμός: 

Γεράσιμος Μέριανος
Κύριος Ερευνητής, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ)

Προσκεκλημένος μελετητής:

Άκης Γκούμας
Χρυσοχόος – μελετητής αρχαίων τεχνικών μεταλλοτεχνίας, Καλλιτέχνης Υπότροφος του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών 2021, Harvard

Θεματικοί άξονες – δομή του εργαστηρίου

Η προσέγγιση του θέματος θα δομηθεί πάνω στους ακόλουθους θεματικούς άξονες – πτυχές της βυζαντινής αλχημείας:

• Απαρχές και πρωταρχικό στάδιο – ελληνορωμαϊκή και βυζαντινή Αίγυπτος
• Εκχριστιανισμός, συστηματοποίηση και μαθηματικοποίηση
• Ωριμότητα και επαφή με άλλες αλχημικές παραδόσεις
• Συγγένεια με βιοτεχνικούς τομείς – αλχημικές συλλογές τεχνικών συνταγών

Ο συντονιστής θα παρουσιάσει τις παραπάνω θεματικές, δίνοντας έμφαση σε εξέχοντες αλχημικούς συγγραφείς, τα έργα και τις ιδέες τους, και οι συμμετέχοντες/ουσες θα λάβουν μέρος ενεργά στον διάλογο και θα εμβαθύνουν στην εξέλιξη της βυζαντινής αλχημείας. Η παρουσίαση θα βασιστεί σε πρωτογενείς πηγές, κυρίως βυζαντινούς αλχημικούς κώδικες, αλλά και σε δευτερογενή βιβλιογραφία.

Στο τέλος του εργαστηρίου, οι συμμετέχοντες/ουσες θα έχουν την ευκαιρία να λάβουν μέρος σε δύο δράσεις. Αρχικά, θα παρακολουθήσουν την αναπαραγωγή από τον συντονιστή μιας ελληνο-αιγυπτιακής συνταγής, ικανής να μεταχρωματίσει ένα αργυρό αντικείμενο ώστε να μοιάζει με χρυσό. Αυτή η πρακτική επίδειξη στοχεύει να αναδείξει τη ρεαλιστική πλευρά της αλχημείας και να προκαλέσει συζήτηση σχετικά με τους σκοπούς της (κατασκευή χρυσού ή απομίμηση χρυσού;). Η διαδικασία είναι απολύτως ασφαλής και θα διεξαχθεί σε εξωτερικό – καλά αεριζόμενο – χώρο.

Στη συνέχεια, και έχοντας ήδη ενημερωθεί για τη σχέση αλχημείας και μεταλλοτεχνίας / χρυσοχοΐας, οι συμμετέχοντες/ουσες θα προσεγγίσουν με τη βοήθεια του χρυσοχόου-ερευνητή κ. Άκη Γκούμα τα όρια της αλχημικής εξαπάτησης. Μέσω της παρουσίασης πτυχών της χρυσοχοϊκής τέχνης, με παραδείγματα από τη συλλογή βυζαντινών κοσμημάτων του Μουσείου Κανελλοπούλου, θα διαπιστώσουν αν ένας έμπειρος τεχνίτης μπορούσε όντως να εξαπατηθεί, αλλά παράλληλα αν υλικά φτιαγμένα με αλχημικές τεχνικές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε ένα χρυσοχοϊκό εργαστήριο.

Δέκα ημέρες πριν τη διεξαγωγή του εργαστηρίου, όλα τα άτομα που θα συμμετάσχουν θα λάβουν σχετικό υλικό το οποίο μπορούν προαιρετικά να μελετήσουν εκ των προτέρων.

Στόχοι

Οι συμμετέχοντες/ουσες στο εργαστήριο αναμένεται να

• κατανοήσουν σφαιρικά τη βυζαντινή αλχημεία με βάση τη σύγχρονη έρευνα,
• εμβαθύνουν τόσο σε επιστημονικές πτυχές της (π.χ. πειραματισμός και ποσοτικοποίηση) όσο και στα φιλοσοφικά, θρησκευτικά και κοινωνικά πλαίσια που επηρέασαν την ανάπτυξη της αλχημικής παράδοσης στο Βυζάντιο,
• κατανοήσουν την αλληλεπίδραση μεταξύ αλχημείας και άλλων επιστημονικών πεδίων (π.χ. ιατρική) αλλά και τεχνικών κλάδων (π.χ. μεταλλουργία, χρυσοχοΐα),
• μάθουν για τον εξοπλισμό που χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές,
• εξετάσουν κριτικά τα ζητήματα της μίμησης, της εξαπάτησης και της κιβδηλείας.

Αιτήσεις και συμμετοχή

Οι ενδιαφερόμενοι/ες καλούνται να υποβάλουν ηλεκτρονικά ατομική αίτηση συμμετοχής για το εργαστήριο, στην οποία θα πρέπει να συμπληρώσουν:

• τα προσωπικά τους στοιχεία και την ιδιότητά τους (π.χ. σπουδές ή επάγγελμα),
• μια σύντομη περιγραφή, η οποία δεν θα ξεπερνάει τη μία παράγραφο, με τις προσδοκίες, το κίνητρο συμμετοχής τους, ή και θέματα που τους προβληματίζουν σε σχέση με το θέμα.
• ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα (χρονολογικό) το οποίο δεν πρέπει να ξεπερνά τις 150 λέξεις.

Ο αριθμός των θέσεων θα είναι περιορισμένος. Η επιλογή των συμμετεχόντων/ουσών θα γίνει από τον συντονιστή του εργαστηρίου βάσει του βιογραφικού τους και των στοιχείων των οποίων θα δηλώσουν στην online αίτησή τους. Πρότερη γνώση στο θέμα δεν απαιτείται. Η συμμετοχή στο εργαστήριο είναι δωρεάν.

Υποβολή αιτήσεων
Ηλεκτρονική αίτηση συμμετοχής

Ανοικτό σε: Όλους/ες (περιορισμένος αριθμός θέσεων)
Περίοδος αιτήσεων: 2-30 Σεπτεμβρίου 2024
Συντονισμός δραστηριότητας: Mατίνα Γκόγκα (ΚΕΣ)

Όλοι/ες οι αιτούντες/ούσες θα ειδοποιηθούν μέχρι τις 8 Οκτωβρίου 2024 με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για την εξέλιξη της αίτησής τους. Οι συμμετέχοντες/ουσες χρειάζεται να επιβεβαιώσουν τη συμμετοχή τους με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και θα ενημερωθούν για τη συμμετοχή τους και σχετικές φόρμες που θα χρειαστεί να υποβάλουν.

Το ΚΕΣ και το Μουσείο Κανελλοπούλου θα χορηγήσουν στους/στις συμμετέχοντες/ουσες ευχαριστήρια επιστολή που θα πιστοποιεί τη συμμετοχή τους στο εργαστήριο.

Για διευκρινίσεις σχετικά με το εργαστήριο και τη διαδικασία των αιτήσεων μπορείτε να απευθύνεστε καθημερινά (10:00 π.μ.–15:00 μ.μ.) στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών.
(Τηλ.: 27520 47040)